Rus Isgal Kuvvetleri Komutani Granduk Nikola, Ermeni Patrigi Nerses Varjabedyan’a "…Size hic kimse kendiliginden vatan kuramaz. Bunu bizden de istemeyin, yapamayiz. Eger bagimsiz bir devlet kurmak istiyorsaniz ayaklanin, isyan edin. Biz gereken silah ve para yardimini yapariz. Hukumet gucleri ustunuze gelince de ‘Muslumanlar Hiristiyanlari katlediyor’ diye dunyayi ayaga kaldiririz…" demisti.
Kurduklari ihtilalci Hincak (1887) ve Tasnak (1890) partileri ve bunlarin destekleyicileri vasitasiyla dunya kamuoyunu surekli olarak yaniltmislardir. Her ayaklanma tam bastirilacakken dis guclerin mudahalesini saglamislar, bu guven nedeniyle de her firsatta yeniden ayaklanabilmislerdir. Dunun sadik milleti artik Osmanli’nin basindaki en onemli gailedir. Bu durum Birinci Dunya Savasi boyunca da butun siddetiyle surmus, tum emperyalist guclerin destegi ve onderligiyle tam hayal ettikleri devleti kurduklarini sandiklari anda bu kez Kurtulus Savasi, Ermenilerin tum hayallerini yikivermistir.
Ermeni Patrigi Nerses Varjabedyan , Rus Isgal Kuvvetleri Komutani Granduk Nikola’ dan su sozu ve ogudu almistir:"…Size hic kimse kendiliginden vatan kuramaz. Bunu bizden de istemeyin, yapamayiz. Eger bagimsiz bir devlet kurmak istiyorsaniz ayaklanin, isyan edin. Biz gereken silah ve para yardimini yapariz. Hukumet gucleri ustunuze gelince de ‘Muslumanlar Hiristiyanlari katlediyor’ diye dunyayi ayaga kaldiririz.." demisti. Bu ogudu dinleyen Patrik, bu sozleri Ingiliz buyukelcisine aynen soyleyecek ve "…Avrupa’nin bizim bagimsizlik meselemizle ilgilenmesi icin ille de oluk gibi kan akmasini gormesi gerekecekse, yakin bir zamanda tum Anadolu’yu yangin yerine cevirecegimize emin olabilirsiniz" diyecektir. Buyukelci Elliot , bu mesaji aynen Londra’ya bildirecektir. O halde Osmanli hukumeti ne yaparsa yapsin, gelecek gunler karanliktir ve Ermeniler sonu karanlik bir yola girmektedirler. Butun bu hazirliklar surerken ortada ne bir Ittihatci hukumet vardir, ne de bir "zorunlu goc" karari vardir. Boyle bir kararin zorunlu olarak alinmasi tarihine daha 25 (yaziyla yirmi bes) yil vardir ama gene de oluk oluk kan akmaktadir ve cinayet isleyen Ermeninin isledigi cinayet yanina kâr kalmaktadir, zira derhal dis mudahale ve kapitulasyonlar devreye girmekte ve bu tur olaylari konsolosluk mahkemeleri yargilamakta, cogu kez de failler serbest birakilmaktadirlar. Tipki gunlerce suren, onlarca kisinin olumune, yuzlercesinin de yaralanmasina yol acan "Osmanli Bankasi Baskini" olayinda oldugu gibi. Hatta PadisahAbdulhamit’ e yapilan suikast olayinda oldugu gibi. Her iki olay da dunyanin gozu onunde cereyan etmis ve bu olaylarin failleri ellerini kollarini sallayarak ulkeyi serbestce terk etmislerdir. Osmanli hukumetleri bunlara bile sabir gostermis ve bir"goc" karari almamistir.
1880 yilindan itibaren Dogu Anadolu’daki Ingiliz konsoloslarindan gelen raporlardan, bolgedeki Ermeni unsuru icerisinde hizli bir orgutlenme ve silahlanma faaliyetinin one ciktigi anlasilmaktadir. Tum Ingiliz arsivleri, soylediklerimizi teyit eden belgelerle doludur ve bu belgeler tum arastirmacilara aciktir. (Bk. F.O. 424/107, No.194, Ek 1; F.O.424/107, No.185 ve 212)
Bu arada sosyal icerikli cemiyetler kurulmaktadir. Bunlarin ilki, 1860 yilinda Istanbul’da kurulan "Hayirsever Cemiyeti" dir (Benevolent Union). Amaci Kilikya’yi kalkindirmaktir. Uyeleri arasinda bulunan Hasip Sismanyan ve Migirdic Besiktasyan’in Zeytun olaylarinda rol oynadigi soylenmistir. (Bak. Louise Nalbandian , The Armenian Revolutionary Movement, sf.71)
1870 ile 1880 arasinda, Van’da "Araratli", Mus’ta "Okulsevenler" ve "Dogu", Erzurum’da "Milliyetci Kadinlar" isimli dernekler kuruldu. Sonra ilk ucu bir araya gelip birleserek "Ermenilerin Birlesik Cemiyeti" ni kurdular.
Bu sosyal amacli derneklerin yani sira, ihtilalci cemiyetler de kuruluyordu. 1878’de Van’da kurulan " Kara Hac" cemiyeti bunlardandi. ABD’deki Klu Klux Klan benzeri bir kurulustu. Ermeni davasina destek vermeyen Ermenileri oldurerek kisa zamanda unlenmisti. Oldurdugu kurbaninin alnina kara bir hac isareti kaziyor, boylece imzasini birakiyordu. Kullandigi slogan "… kurtulmak istiyorsan komsunu oldur " idi. Bu emri yerine getirmeyen Ermeniyi ise kendileri katlediyorlardi.
1881’de Erzurum’da " Anavatan Mudafileri " (Pashtpan Haireniats) Cemiyeti kuruldu. Bu dernegin de gayesi Ermenileri silahlandirmakti.
Ihtilalci bir parti olarak kurulan ilk kurulus ise " Armenekan " partisidir. Kurucusu, ayni zamanda bir ogretmen olanPortakalyan , ihtilalci bir genclik yetistirmis olmakla unlenmistir. Van’da oturmasi yasaklaninca 1885’te Fransa’ya gitmis,Armenia gazetesini yayimlamis ve " kan dokmeden hurriyetin kazanilamayacagi " sloganini yaymaya baslamistir.
Iste Portakalyan’in talebelerinden olan dokuz ogrenci bir araya gelip, Armenia gazetesinin isminden yola cikarak, 1885 yilinda Armenakan Partisi’ni kurdular. (Bk. Kâmuran Gurun , Ermeni Dosyasi, sf. 129) Bu gazetenin Turkiye’ye girmesi 1885, Rusya’ya girmesi de 1886 yilinda yasaklanacaktir.
Armenekan Partisi’nin kurulus amaci, ihtilal yoluyla Ermenilerin kendi kendilerini idare hakkini ellerine almalaridir. Parti programinda bu husus belirtilmektedir. Partiye sadece Ermeniler girebilir. Halki silahli eyleme hazirlamak, onlara silah saglamak, diger ihtilalci kuruluslarla isbirligi yapmak, partinin amaclari arasindadir ve sene henuz 1885’tir. Yani bu hazirliklar 1. Dunya Savasi’nin baslamasindan 20 sene once yapilmaktadir.
Dikkati cekenler arasinda elbette Ihtilalci Hincak Partisi onde gelir. Bu parti 1887 yilinda Cenevre’de kuruldu. Paris’te okuyan, Marksist ve hali vakti yerinde ogrencilerin kurdugu bir partidir.
Portakalyan’in Armenia gazetesinin okurlari cevresinden bir grup, partiyi kurmuslardir
Kaynak: Louise Nalbandian , The Armenian Revolutionary Movement
belgesi-2447
