Kağıt Paranin Tarihcesi
Para icat edilmeden once, deniz kabugundan kiymetli metallere kadar cesitli mallar degisim araci olarak kullanilmistir. Tarihi kayitlara gore, M.Ö. 118 yilinda Çinliler deri para kullanmislardir. İlk kağıt para ise M.S. 806 yilinda yine Çin’de ortaya cikmistir.
Batida kağıt paralarin basilmasi ve kullanilmasi 17 nci yuzyilin sonlarina rastlamaktadir. İlk kağıt paranin 1690’li yillarda Amerika Birlesik Devletleri’nde Massechusetts Hukumeti, İngiltere’de ise “Goldsmiths” ler tarafindan basildigi ve dolasima cikarildigi, 1694 yilinda İngiliz Merkez Bankasi ve daha sonra diger ulke merkez bankalarinin kurulmasi ile de yayginlastigi gorulmektedir.
A) Osmanli İmparatorlugu’nda Kağıt Para
1) Kaime
Osmanli İmparatorlugu’nda ilk banknotlar idari, sosyal ve yasal reformlarin gundeme geldigi tanzimat doneminde tedavule cikarilmistir. Banknotlar bu donemde esas olarak reformlarin finanse edilmesi amaciyla basilmistir.
İlk Osmanli banknotlari Abdulmecit tarafindan 1840 yilinda “Kaime-i Nakdiye-i Mutebere” adiyla, bugunku dille “Para Yerine Gecen Kağıt”, bir anlamda para olmaktan cok faiz getirili borc senedi veya hazine bonosu niteliginde olmak uzere cikarilmistir. Bu paralar matbaa baskisi olmayip, elle yapilmis ve her birine de resmi muhur basilmistir. Kaimelerin zaman icerisinde taklidinin kolayca yapilmasi ve kağıt paraya olan guvenin azalmasi nedeniyle 1842 yilindan itibaren matbaada bastirilmasina baslanarak, el yapimi olanlarla degisimi saglanmistir. Osmanli İmparatorlugu’nda 1862 yilina kadar cesitli sekil ve miktarlarda kaime ihrac edilmistir.
Osmanli İmparatorlugu’nda, 1856 yilinda İngiliz sermayesi ile kurulan Osmanli Bankasi “Bank-i Osmani”, 1863 yilinda Fransiz ve İngiliz ortakliginda “Bank-i Osmanii Şahane” adiyla bir devlet bankasi niteligini kazanmistir. Osmanli İmparatorlugu’nun sik sik Avrupa piyasalarindan borclanmak zorunda kaldigi donemlerde İngiltere ve Fransa, devletten ziyade, kendi idaresi altindaki bu bankaya guven duymus ve mali iliskilerini bu banka kanaliyla yurutmeyi tercih etmistir.
Osmanli İmparatorlugu, Osmanli Bankasi’na hukumetin hic bir bicimde kağıt para basmayacagi ve baska bir kuruma da bastirmayacagi taahhudunde bulunarak, 30 yil sure ile kağıt para ihraci imtiyazini vermistir. Osmanli Bankasi ilk olarak 1863 yilinda, istendiginde altina cevrilmek uzere, Maliye Nezareti ve kendi muhurlerini tasiyan banknotlari tedavule cikarmis, 1863-1914 yillari arasinda da cesitli sekil ve miktarlarda banknot ihrac etmistir.
Yukarida belirtilen taahhut verilmekle birlikte, Osmanli yonetimi Osmanli Bankasi ile anlasarak, halk arasinda “93 Harbi” olarak bilinen 1876-1877 Osmanli-Rus Savasi sirasinda, savas masraflarini karsilayabilmek amaciyla kaime ihrac etmistir.
2) Evrak-i Nakdiye
Birinci Dunya Savasi sirasinda Osmanli Bankasi hukumetin avans ve banknot ihrac istegini geri cevirmistir. Osmanli Bankasi’nin savas doneminde banknot ihrac ayricaligini kullanmayacagini aciklamasi uzerine Osmanli yonetimi, 1915 yilindan itibaren altin ve Alman hazine bonolarini karsilik gostererek dort yil boyunca, yedi tertipte toplam 160 milyon liranin uzerinde banknot cikarmistir. Bu banknotlar “evrak-i nakdiye” adi altinda Turkiye Cumhuriyeti’ne intikal etmistir.
B) Cumhuriyet Donemi Banknotlari
Osmanli İmparatorlugu’ndan intikal eden evrak-i nakdiyeler, Cumhuriyetin ilk yillarinda para bastirilamadigindan, 1927 yili sonuna kadar tedavulde kalmistir.
Bir devletin egemenlik ve bagimsizlik sembolu olmasi nedeniyle, Turkiye Buyuk Millet Meclisi’nde, 30 Aralik 1925 tarih ve 701 Sayili “Mevcut Evrak-i Nakdiyenin Yenileriyle İstibdaline Dair Kanun” kabul edilerek ilk Turk banknotlarinin bastirilmasina karar verilmistir. Bu kanun ile, mevcut evrak-i nakdiyenin ayni nitelik ve miktarda kağıt para ile degistirilmesi esas alinip, paranin sekli ve basilip degistirilmesi gibi konulari duzenlemek uzere, Maliye Vekaleti’nden bir temsilcininin baskanliginda Ziraat, Osmanli, İtibar-i Milli, İs, Akhisar, Tutunculer ve Aksehir bankalari ile Turkiye’de faaliyet gosteren diger baslica bankalarin birer temsilcisinden olusan bir komisyonun gorevlendirilmesi hukme baglanmistir.
1) Birinci Emisyon (E1) Grubu Banknotlar
Donemin Maliye Bakani Abdulhalik Renda baskanligindaki komisyon 9 aylik bir calisma sonunda 1, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 liralik kupurlerden olusan Birinci Emisyon Grubu banknotlarin basilmasi kararini almis ve basim isi, bir İngiliz firmasi olan Thomas De La Rue’ya verilmistir. Bu banknotlar, filigranli kağıtlara kabartma baski teknigi ile basilmistir.
Bu emisyon grubundaki banknotlar 1 Kasim 1928 Harf Devrimi’nden once bastirildigi icin ana metinleri eski yazi Turkce, kupur degerleri ise Fransizca olarak yazilmistir.
İlk Turkiye Cumhuriyeti banknotlari olan Birinci Emisyon Grubu banknotlar 5 Aralik 1927 tarihinde dolasima cikarilmistir. Tedavulde bulunan mevcut evrak-i nakdiyeler ise, 4 Aralik 1927 tarihinden itibaren dolasimdan cekilerek 4 Eylul 1928 tarihinde degerlerini yitirmistir.
Turkiye Cumhuriyet Merkez Bankasi’nin Kurulusu
Cumhuriyet Yonetiminin, banknot ihraci imtiyazinin, kurulacak bir milli bankaya verilmesi konusundaki kararliligi cercevesinde, Turkiye Buyuk Millet Meclisi’nce 11 Haziran 1930 tarih ve 1715 sayili Kanun ile Turkiye Cumhuriyet Merkez Bankasi’nin kurulmasi kabul edilmistir. Banka, gerekli hazirliklar tamamlanarak 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete gecirilmis ve banknot ihraci imtiyazi munhasiran Merkez Bankasi’na verilmistir.
2) İkinci Emisyon (E2) Grubu Banknotlar
Turkiye Cumhuriyet Merkez Bankasi kurulduktan sonra, harf devriminden once basilan eski yazili banknotlar, latin alfabesi ile basilmis yeni banknotlarla degistirilmistir.
Latin alfabesi ile hazirlanmis yeni banknotlar, 50 Kurus, 1, 21/2, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 Turk Liralik olmak uzere 9 farkli degerde ve 11 tertipten olusmustur. Sozkonusu banknotlardan 50 Kurusluk Almanya’da, digerleri ise İngiltere’de bastirilmistir.
Turkiye Cumhuriyet Merkez Bankasi tarafindan dolasima ilk cikarilan banknot olan 5 Turk Liralik banknotu da iceren İkinci Emisyon Grubu banknotlar, 1937-1944 yillari arasinda tedavule cikarilmistir.
İkinci Emisyon Grubu icinde hem Ataturk, hem de İnonu portreli banknotlar yer almaktadir.
İkinci Dunya Savasi sirasinda tedavule verilmeyen banknotlar
Bu emisyon grubu icinde İngiltere’de bastirilan ancak, İkinci Dunya Savasi sirasinda banknotlari Turkiye getiren geminin Pire Limaninda hucuma ugrayip batmasi sonucunda denize dokulen İnonu resimli 50 Kurusluk ve 100 Turk Liralik banknotlar ile yine İngiltere’de bastirilan ancak, Londra’daki bir hava hucumu sirasinda basildigi matbaa zarar goren 50 Turk Liralik banknotlar dolasima verilmemistir.
3) Ücuncu Emisyon (E3) Grubu Banknotlar
Tamami İnonu portreli olarak bastirilan Ücuncu Emisyon Grubu banknotlar, 1942-1947 yillari arasinda dolasima cikarilmis olup, 21/2, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 Turk Liralik kupurlerden olusan 6 farkli degerde, 7 tertip olarak İngiltere, Almanya ve Amerika’da bastirilmistir.
4) Dorduncu Emisyon (E4) Grubu Banknotlar
Yedi emisyon grubu icinde en az farkli degerde banknotu ve tertibi bulunan Dorduncu Emisyon Grubu banknotlar 10 ve 100 Turk Liralik kupurlerden olusan 2 farkli degerde, 3 tertip olarak Amerika Birlesik Devletleri’nde bastirilmistir. 1947 ve 1948 yillarinda dolasima cikarilan bu emisyon grubu banknotlarin tamami İnonu portreli olarak bastirilmistir.
5) Besinci Emisyon (E5) Grubu Banknotlar
Besinci Emisyon Grubu banknotlar, 21/2, 5, 10, 50, 100, 500 ve 1.000 Turk Liralik kupurlerden olusan 7 farkli degerde, 32 tertip olarak basilmis ve 1951-1971 yillari arasinda dolasima cikarilmistir.
Ülkemizde bir Banknot Matbaasi kurulmasi calismalarina 1930’lu yillarin sonlarina dogru baslanmis ancak, İkinci Dunya Savasi’nin baslamasi ile bu calismalara devam edilememistir. 1951 yilinda yeniden baslatilan Banknot Matbaasi kurma isi 1958 yilinda tamamlanmis ve ayni yil banknot basimina baslanmistir.
Besinci Emisyon Grubu banknotlarin bir kismi İngiltere’de, bir kismi da ulkemizde basilmistir. Halk arasinda “Mor Binlik” olarak adlandirilan 1.000 Turk Liralik banknot da bu emisyon grubu icinde yer almaktadir.
Dolasima verilen banknotlar 1958 yilinda Banknot Matbaasi kuruluncaya kadar Amerika Birlesik Devletleri, İngiltere veya Almanya’da bastirilmis olup, Banknot Matbaasi’nda basilan ilk banknot Besinci Emisyon Grubu III. Tertip 100 Turk Liralik banknottur.
6) Altinci Emisyon (E6) Grubu Banknotlar
Altinci Emisyon Grubu banknotlar 5, 10, 20, 50, 100, 500 ve 1.000 Turk Liralik olmak uzere 7 farkli degerde, 18 tertipten olusmakta olup, 1966-1983 yillari arasinda dolasima cikarilmistir. Bu banknotlardan I. Tertip 20 Turk Lirasi İngiltere’de, digerleri ise Turkiye Cumhuriyet Merkez Bankasi Banknot Matbaasi’nda basilmistir.
7) Yedinci Emisyon (E7) Grubu Banknotlar
1979 yilindan itibaren dolasima verilmeye baslanan Yedinci Emisyon Grubu banknotlar 2002 yili itibariyle; 10, 100, 500, 1.000, 5.000, 10.000, 20.000, 50.000, 100.000, 250.000, 500.000, 1.000.000, 5.000.000, 10.000.000 ve 20.000.000 Turk Liralik olmak uzere 15 farkli degerde, 36 tertipten olusmakta olup, banknotlarin tamami Turkiye Cumhuriyet Merkez Bankasi Banknot Matbaasi’nda basilmistir.
Cumhuriyetin kurulusundan gunumuze kadar 7 emisyon grubunda 21 farkli degerde, 114 tertip banknot bastirilip dolasima cikarilmistir. İlk alti emisyon grubundaki banknotlarin tamami ile yedinci emisyon grubundaki banknotlarin bir kismi degisik tarihlerde dolasimdan kaldirilmis ve 10 yillik zamanasimi surelerinin sonunda degerlerini yitirmislerdir. Halen dolasimda bulunan banknotlarimizin tamami yedinci emisyon grubuna aittir.
Faaliyete gectigi 1958 yilindan bu yana banknotlarimizin basimini surduren Banknot Matbaasi, uzun bir deneyim sureci gerektiren banknot uretiminin orijinal kompozisyon ve kaliplarini da cagdas standartlarda yapacak duzeye gelmis ve dunya standartlarindaki 1.000.000, 5.000.000, 10.000.000 ve 20.000.000 Turk Liralik banknotlarimizin her turlu tasarim, kalip ve baski islemlerini tamamen kendi kadro ve donanim olanaklari icinde basariyla gerceklestirmistir.
Kaynak: Anonim
belgesi-731
