EKOLOJİ
Canlıların birbirleri ile ve çevreleri ile etkileşimini inceleyen bilim dalıdır. Ekolojiyi anlamak için madde ve canlı organizasyonunun bilinmesi gerekir.
Madde organizasyonu: Atom – Molekül – Organel – Sitoplazma – Hücreler – Dokular – Organlar – Sistemler –Organizmalar – Populasyonlar – Komüniteler – Ekosistemler – Biyosfer- Dünya – Gezegenler – Solar sistemler – Galaksiler – Evren şeklindedir.
Ekoloji ile ilgili önemli terimler:
Biyosfer:Canlı yaşamına uygun ,okyanus derinlikleri ile atmosferin 10 000 m. yüksekliğine kadar olan tabakasıdır.
Ekosistem:Komünitelerle cansız (Abiyotik) çevre koşullarının karşılıklı etkileşimleri.
Biyotop:Canlıların yaşamlarını sürdürmek için uygun çevresel koşullara sahip coğrafi bölgedir.
Komünite:Belirli yaşam alanına uyumlu populasyonlar topluluğudur.
Populasyon:Belirli coğrafi sınırlar içinde yaşayan aynı türe ait bireyler topluluğudur.
Habitat:Bir canlı türünün rahatça beslendiği,barındığı,ürediği yaşam alanına denir.
Niş:Yaşam alanında kalıtsal özellikleri ile ilgili gerçekleştirdiği yaşamının devamına yönelik faaliyetlerin tümüdür.
Flora:Belirli bir bölgeye adapte olmuş ,o bölgede yaşamını sürdüren bitki topluluğudur.
Fauna:Belirli bir bölgeye adapte olmuş ve o bölgede yaşamını sürdüren hayvan topluluğudur.
Canlılar bulundukları yaşam ortamında canlı ve cansız faktörlerle etkileşim halindedirler. Canlıyı etkileyen:
Biyotik faktörler: 1) Üreticiler 2) Tüketici 3)Ayrıştırıcılar
Abiyotik faktörler: İkiye ayrılır.
1) İklimsel faktörler : a) Işık b) Isı c) Su
2) Toprak faktörler : a)Toprak yapısı b)Mineral ve tuzlar
c)Toprak ph’ sı
BİYOTİK FAKTÖRLER
Üreticiler: Fotosentez ve kemosentez mekanizmaları ile inorganik maddelerden organik madde sentezleyebilen ototrof bakteriler,mavi yeşil algler,kloroplast taşıyan protistalar ve bitkilerdir. Enerji ve maddenin canlıların kullanabileceği hale dönüşümünü sağlayan canlılardır.
Tüketiciler: İhtiyacı olan besinleri diğer canlılardan hazır olarak alan hayvanlar ,protistalar,parazit bitki ve mantarlar,hetotrof bakterilerdir.
Tüketiciler üç grupta incelenir:
1- Bitkilerle beslenen: (1.Tükticiler)
2- Hayvanlarla beslenen(2.Tüketici)
3- Yırtıcılar: (3.Tüketiciler)
Ayrıştırıcılar: Bitki,hayvan ölüsü ve artıklarını besin olarak kullanan saprofit bakteri ve mantarlardır.
ABİYOTİK FAKTÖRLER
1-İklim faktörleri:Canlılar yaşamlarını sürdürürken güneş ışını,ısı,basınç,nem,hava hareketleri gibi iklim faktörlerden etkilenirler.
A) Işık:
a) Işığın kalitesi,şiddeti,süresi önemlidir
b) Canlıların temel enerji kaynağıdır
c) Fotosentez için gereklidir
d) Bitkide çimlenme,büyüme,yönelme. klorofil sentezi için gereklidir
e) Işık bitkilerin yaşam alanını belirler
f) Hayvanlarda üreme,göç,pigmentasyon,bazı vitaminlerin sentezi ,sucul hayvanlarda solunum üzerine etkilidir
B) Isı: Canlılarda yaşamsal olaylar belirli ısıda gerçekleşir. Yüksek ve düşük ısıda yaşamsal olaylar azalır hatta durur.
Bitkilerde : a) Çimlenme b) Köklerle su alınımı c) Fotosentez
Hayvanlarda : a) Üreme b) Gelişmenin devamı
c) Değişken ısılı hayvanlarda (Omurgasızlar,Balıklar , Kurbağalar , Sürüngenler ) metabolizmanın devamı
C) Su:
a) Organik maddelerin sentezlenmesi
b) Maddelerin çözülmesi ,emilmesi,taşınması
c) Biyokimyasal olayların gerçekleşmesi
d) Fazla ısının uzaklaştırılması
e) Boşaltım maddelerinin dışa atılması
f) Bitkilerde çimlenmenin gerçekleşmesi ,hayvanlarda embriyonun gelişmesi
g) Bazı canlılar için yaşam ve hareket alanıdır
Canlılar yaşadıkları ortam ve suya duydukları ihtiyaç farklıdır. Özel adaptasyonları ile en iyi uyumu yapmışlardır.
Hayvanlarda:
1) Deride su kayıbını önleyen plaka,tüy ,kitin dış iskelet gibi yapıların oluşması.
2) Solunum yüzeyinin vücud içine alınması
3) Boşaltımla su kayıbını önleyen mekanizmaların gelişimi
4) Yaşam alanı olarak suya yakın çevrelerin seçilmesi
Bitkilerde:
1) Su kayıbının sağlandığı stomaların;a)Açılıp kapanmasının kontrol edilebilmesi (Terlemenin fazla olduğu zamanlar
ve suyun az olduğu zamanlar stomalar kapanır)
2) Köklerin suya yönelimi vardır
3) Kurak ortam bitkilerinde gövde ve yapraklar su kayıbını önleyecek değişikliklere sahiptir.
Canlıların ihtiyacı olan suyu şu şekillerde karşılarlar:
1) Suyun doğrudan alınması.( Sindirim sistemi, kökler)
2) Deri ile su almak (Kurbağalar,Bazı omurgasızlar)
3) Besinlerin yapısındaki sudan karşılamak
4) Metabolik su kullanmak
EKOLOJİK PİRAMİTLER
Ekolojik piramitler ekosistemlerdeki komüniteyi oluşturan birey sayısı (Biyokütle) veya enerji dikkate alınıp hazırlanır
Biyokütleye ve enerjiye dayanan piramitler
· Piramidin tabanını üreticiler oluşturur
· Tepe basamağı yırtıcılar oluşturur
· 2. ve 3. basamağı tüketiciler oluşturur
tüketiciler= a- Birincil tüketiciler (Herbivorlar)
b- İkincil tüketiciler (Karnivorlar)
c- Üçüncül tüketiciler (Karnivorlar)
· Taban üreticilerden oluşur
· Biyokütle tepeye doğru gittikçe her basamakta 10 kat azalır
· Enerji tepeye doğru her basamakta 10 kat azalarak aktarılır
· Biyolojik birikim (Kimyasal zehirler,radyoaktivite vb.) tepeye doğru gittikçe artar
CANLILARDA BESLENME ŞEKİLLERİ
A)Ototroflar: İhtiyacı olan organik besinleri kendileri sentezleyebilen canlılardır. Besin sentezlerken kullandıkları enerjinin şekline göre iki tip ototrof canlı vardır:
a) Fotoototroflar: Klorofilleri sayesinde ışık enerjisi kullanarak organik besin sentezleyenler. Klorofilli bakteriler,Mavi-yeşil algler, Kloroplast taşıyan protistalar ve bitkiler bu gruptan canlılardır.
b) Kemoototroflar: Kuvvetli oksidasyon enzimleri sayesinde oksitledikleri inorganik maddelerden (H,Fe,NH3,nitrit vb.) elde ettikleri kimyasal enerjiyi kullanan bakteriler bu gruptur.
B) Hetotroflar: İhtiyacı olan organik besinleri diğer canlıların vücudundan karşılarlar. Besinlerini almaları bakımından üç gruba ayrılırlar.
a) Holojoik beslenme:
· Besinlerini katı parçalar halinde alırlar
· Sindirim sistemleri ve enzimleri gelişkindir
· Hareket sistemleri gelişkindir
· Gelişkin duyulara sahiptirler
Holojoik canlılar kullandıkları besinin özelliklerine göre sindirim sistemleri ve beslenme davranışlara sahiptir.
1) Herbivorlar: Bitkisel besinlerle beslenenler
· Öğütücü dişler gelişkindir
· Sindirim kanalları gelişkindir
· Mide gelişkin ve bölmelidir
· Bitkisel besinlerin besleyici değeri az olduğundan fazla besin alırlar
· Beslenmeleri uzun sürer
· Bitkisel besinlerden yararlanma azdır
· Bazı gruplar sindirim sistemlerinde selüloz sindiren enzimlere sahip bakteri vb. canlılara simbiyoz yaşarlar.
2) Karnivorlar: Hayvansal besinlerle beslenenler
· Parçalayıcı(Köpek) dişler gelişkindir
· Sindirim kanalı kısadır
· Hareket ve duyu sistemleri gelişkindir
· Etin besleyici değeri fazla olduğundan beslenmeleri kısa sürer
· Uzun süre aç kalabilirler
3) Omnivorlar:Hem hayvansal hemde bitkisel besinlerle beslenebilenler
· Sindirim Özellikleri ile karnivorlara benzerler
· Selüloz hariç diğer bitkisel besinlerden faydalanacak enzimlere sahiptirler
· Tohum,meyve ve hücre öz suları bitkisel besinlerini oluşturur
b) Saprofit beslenme
· Sindirim sistemleri yoktur
· Sindirim enzimleri vardır
· Hücre dışı sindirim vardır
· Ölü bitki ve hayvan artıkları üzerinden beslenir
· Doğada madde döngüsü için önemli canlılardır
· Bazı bakteriler ve mantarlar bu gruptandır
· Üzerinde yaşadıkları canlıya zarar verirler
c) Parazit beslenme
Hayvansal parazitler endo ve ekto olmak üzere ikiye ayrılır
-Ekto parazitler:
· Sindirim sistemleri ve enzimleri vardır .
· Hareket sistemleri ve duyuları gelişmiştir
· Konakçının vücudu üzerinden besinlerini karşılarlar
-Endo parazitler:
· Sindirim sistemleri yoktur
· Sindirim enzimleri yoktur
· Üreme sistemleri hariç diğer sistemleri körelmiştir
Parazit canlıların konağa olan bağımlılığı bakımından ikiye ayrılırlar:
1) Yarı parazitlik: Belirli besinler için konağa bağlanan canlılar Örnek:Ökseotu Fotosentez yapmalarına karşı su ve mineralleri başka bitkilerin iletim demetlerinden emeçleri ile alırlar
2) Tam parazitlik: Bütün besinlerini konakçıdan alan parazitlerdir Bu parazitlerde üreme hariç diğer sistemler körelmiştir
Bazı özel parazitlik durumları:
-Parazit-patojen:Konukçu canlıda hastalık ve ölümlere neden olurlar
-Obligat parazitler:Yaşamsal evrelerinin çoğunu konukçu vücudunda geçirirler. Bazı yaşamsal olayları ancak konukçu vücudunda gerçekleştirebilir.
C) Hem ototrof hem hetotrof beslenme:
Bazı ototrof canlılar fotosentezle besinlerini üretebilirler ancak ihtiyaç duyduklarında diğer canlılarıda besin olarak kullanabilirler.
Örnekler: a)Protistalarda EUGLENA
· Tek hücreli
· Hücre ağızlarından aldıkları besinlerle hetotrof beslenirle
· İhtiyaç duyduklarında kloroplastları ile fotosentez yaparak ototrof beslenirler
· Göz lekeleri bulunur
· Hücre içi sindirim görülür
Örnek: b)Bitkilerden Dionea,Drosera,Nephentes gibi insektivorlar
· Kloroplastları vardır ve fotosentez yaparlar
· Azotça fakir sulak topraklarda yaşarlar
· Yaprakları metamorfozla böcek kapanı haline gelmiştir
· Azot ihtiyaçlarını yaprakları ile yakaladıkları böcekleri, yapraklarında sindirerek sağlarlar
· Hücre dışı sindirim görülür
CANLILAR ARASINDAKİ BESLENME BAĞINTILARI
Bazı canlı türleri yaşamsal olaylarını devam ettire bilmek için diğer canlılarla beraber yaşamak zorundadırlar. Canlılar beslenme,
üreme,barınma,hareket,korunma gibi yaşamsal olaylarda başka canlılara ihtiyaç duyarlar. Bu ilişki yarar zarar ilişkisine göre üç şekilde gerçekleşir.
1) Kommensalizm: Birlikte yaşayan türlerden biri birliktelikten yarar sağlarken diğer tür yarar veya zarar görmez.
2) Mutualizm: Birlikte yaşayan iki ayrı türde birliktelikten yarar sağlarlar.
3) Parazitizm: Birlikte yaşayan iki ayrı tür bireylerinden biri bu durumdan faydalanırken diğeri bundan zarar görür.
BESİN ZİNCİRİ VE BESİN PİRAMİTLERİ
Besin zincirleri
Doğada canlılar başka bir canlıyı besin olarak kullanırken kendileride başka canlıların besini olurlar. Canlıların birbirlerini tüketmelerine göre sıralanmaları ile oluşan zincire besin zinciri denir. Zincirin her halkası ayrı bir tür tarafından oluşturulur. Ancak hiçbir zaman doğada tek sıralı zincire rastlanmaz. Bir canlı besin olarak birden fazla türü besin olarak kullanırken kendiside birden çok türün besini olur. Bu durum zincirlerin birbirine karışıp beslenme ağları oluşturmasına neden olur.
· Besin zincirleri ile canlılar arasında organik madde ve enerji akışı gerçekleşir.
· Zincir ne kadar kısa ise madde ve enerji o kadar ekonomik kullanılır.
· İlk halkada ototroflar bulunur
· Son halkada 3.tüketiciler (Yırtıcılar) bulunur
· Zincirdeki canlılar fonksiyonlarına göre üç tiptir
1) Üreticiler
2) Tüketiciler: a) Birincil tüketiciler (Herbivorlar)
b) İkincil tüketiciler (Karnivorlar)
c) Üçüncül tüketiciler (Karnivorlar)
3) Ayrıştırıcılar
· Ayrıştırıcılar zincire her halkadan katılabilir
· Her halkada önceki halkadan alınan organik madde ve enerjinin %90 ‘ı canlının yaşamsal olaylarında tüketilirken , canlı vücudunda saklı tutulan % 10 ‘u besini olduğu sonraki halkaya geçer. Bu duruma % 10 yasası denir.
YAŞAM BİRLİKLERİ (KOMÜNİTELER)
Sınırları belli bir coğrafi ortamda yaşayan tüm populasyonların oluşturduğu birliktir. Biyosferde iki tip yaşam birliği vardır.
A-Kara yaşam birliği (Orman, Çayır, Step, Tundra, Çöl, Mağara. vb.)
B-Su yaşam birlikleri (Deniz, Göl, Akarsu, Havuz, Bataklık, Pınar, vb.)
Yaşama birliklerinin özellikleri:
· Baskın türler vardır:Komünitede gerek sayısal gerekse yaşamsal aktiviteleri bakımından en çok rastlanan türdür.
· Her yaşam birliği belirli iklimsel koşullara sahip ortamlara uyumlu türlerden oluşur: Ormanlarda topraktan ağacın tepesine kadar farklı şartlara sahip microklima katmanları ve bu katmanlarda şartlara uyumlu bitki ve hayvan türleri bulunur.
· Yaşam birliklerinin sınırları vardır. Ancak bazı yaşam birlikleri içiçe olabilir.
· Yaşam birliklerinde canlıların sayıları ile vücud büyüklükleri ters orantılıdır.
· Yaşam birliğinin baskın türü biyotik ve abiyotik nedenlerle zamanla ortadan kalkabilir ve yerini başka bir tür alabilir .Bu olaya süksesyon denir.
POPULASYONLAR
Sınırlandırılmış coğrafik bölgede yaşayan aynı tür bireylerin oluşturduğu topluluktur.Populasyoınlar biyolojik birimdir. Populasyonlarda bir birey doğar, büyür ve ölür ancak populasyonlar varlığını sürdürür.
Populasyonların incelenmesinin sağladığı faydalar şunlardır.
· Canlı ile çevresi arasındaki ilişkileri anlamak
· Doğadaki madde ve enerji akışını tanımak ,önemini kavramak
· Yaşanabilir doğayı öğrenmek ,tanımak ve korumanın önemini kavramak
· Canlıların genetik yapı ve evrimini öğrenmek
POPULASYONLARIN ÖZELLİKLERİ
1) Populasyon büyüme şekilleri: Populasyona doğum ve içe göçle birey katılarak büyür. Ölüm ve dışa göçle bireyler azalarak küçülür. Eğer populasyonun bulunduğu alanda çevresel koşullar değişmeden kalıyorsa populasyonlarda birey sayısı dengeye ulaşır. Populasyonların gelişme,gerileme ve dengesi şu formülle hesaplanır.
P=Populasyon büyüklüğündeki değişme
A=Doğum + İçe göç (Birey sayısı artışı)
B=Ölüm + Dışa göç (Birey sayısı azalması)
belgesi-368
