Belgeci.com – Bilgi Paylaştıkça Çoğalır

Giriş.

    Orkun abecesi, Türkleriñ ilk abecesidir ve büyük olasılıkla özgündür. Bu abeceniñ tam olarak ne zaman kullanılmaya başlandığı bilinmiyor. Bu abeceyle yazılmış bulunan eñ eski yazıt M.Ö. 500 yılına aittir[1] ve abeceniñ 10. yüzyıla dek kullanıldığı biliniyor. İlk çözüldüğü yazıtlar, Orhun Vadisinde bulunan üç dikili taştır. Bu taşlar; Kül Tegin, Bilge Kagan ve Tonyukuk yazıtlarıdır ve adlarını aldıkları Göktürk devletiniñ kağanları olan kişiler adına dikilmişler. Yazıtları ilk çözen Thomsen olmuştur (1887)[2]. Thomsen, tek sözcük Türkçe bilmediği halde yazıtları tam doğrulukla çözebilmiştir öyle ki, bugün hala aynı çözümü kullanıyoruz. Daha soñra Yenisey yazıtları gibi birçok irili ufaklı yazıt bulunmuş ve bazılsı çözülecek kadar iyi durumdadır. Ancak çoğu okunası durumda değildir[3].

    Bu yazı, bu abeceniñ nasıl okunup yazıldığını dil bilimiyle içli dışlı olmayan kişilere añlatma amacındadır. Böylece, eski kültürleri bildirmeyi umuyorum. Bence, bu abece gibi Türkçeyi ifade etmekte kullanılan diğer tarihî abeceleri de öğrenmekte yarar vardır. Böylece yeñi nesiller olarak eski belgeleri okuyabilmek ve geçmişi daha iyi araştırabilmek için donanmış oluruz. Bugün Devlet Arşiv Genel Müdürlüğünde sadece Osmanlı döneminden kalma milyonlarca belge vardır ve biz yeñi nesiller bu belgeleri okuyamıyoruz. Benim görüşüm, okullarda sırf geñel kültür için eski abeceleriñ öğretilmesinden yañadır. Belki de tüm dünya abeceleriniñ…

Abece.

    Orkun ya da Göktürk abecesi, öncelikle bir hece abecesidir. Yani, her simge, bir hece oluşturmak için durur. Ancak hece değeri çoğunlukla iki damgayla olur. Örñeğin, “at” (beygir) sözcüğünü yazmak için tek bir damga yeterlidir: T (kalın t damgası). Başka bir örñek, “aç-” (açmak) için ç yazılır. Buna karşılık “bir” sözcüğü rib biçiminde yazılır (sağdan sola). Abeceniñ her simgesine damga diyebiliriz. Eski Türkçesi tamga sözcüğü “duvar” añlamındaki tam sözcüğünden gelir. Çünkü o zamanlar bu abece duvara yazılırdı.

Abece, sağdan sola okunur ve yazılır. Hece abecesi olduğu için ünlüler her zaman yazılmaz. Yazıldığı zamanlar şunlardır:

• Uzun ünlüleri göstermek için[4],

• sözcük sonu ünlüleri göstermek için,

• bazı eklerde sesi belirtmek için.

Ekler genellikle tek damgayla belirtilir ama bazı birleşik ekler ve ünlüsü belirlenesi ekler iki damga ile yazılır. Abecede damgalar üçe ayrılır:

• ünlüler,

• ünsüz heceler ve

• ünsüz sesler.

Ünlüler, dört tanedir ancak sekiz sesi karşılar: biri /a/ ve /e/, biri /ı/ ve /i/, biri /o/ ve /u/, biri de /ö/ ve /ü/ sesini verir. Bugünüñ büyük ünlü uyumu da, Orkun abecesiniñ doğal bir özelliğidir. Çünkü ünsüzler ince ve kalın olarak ayrılırlar. Örñeğin, “balık” (QLB) derken kullanılan /b/ ile “belik” (klb) derken kullanılan /b/ ayrıdır.

Aşağıda abeceniñ damgaları verdiği sesleriyle ve ikişer örñekle açıklanmıştır.

Kaynakça.

[1] Altın Elbiseli Adam anıtı. Issık gölü çevresinde bulunan bir anıt mezar. İçinde altından yapılmış bir elbise, çömlekler ve altın bir çanakta yazılı Orkun abeceli bir cümle bulunuyor.

[2] Talat Tekin, "Tarih Boyunca Türkçenin Yazımı", Simurg yayınları, 1997.

[3] Hüseyin Namık Orkun, "Eski Türk Yazıtları", TDK yayınları, 1935.

[4] Talat Tekin, "Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler", Simurg yayınları, 1995.

Ünlüler

Ses/hece değeri	Damga	Örñekler	Tek başına añlamı
a, e, -a, -e	a	al = La (hile)
î, i, -i, -ı	i	Îde = edi (iye, sahip)	> “ı-”, “göndermek”
o, u	o	ol = LO (o, 3. tekil kişi)
ö, ü	ü	öödi = idö (öğdü, düşündü)	> “ö-”, “düşünmek”

İnce Ünsüz Heceler

Ses/hece değeri	Damga	Örñekler	Tek başına añlamı
eb, be (e, i, ö, ü, e ile)	b	berdi = idrb (verdi) bîr = rib (bir, sayı)	“eb” > “ev”
ed (e, i, ö, ü, e ile)	d	edgü = ügd (iyi) öd = dö (öy, zaman, vakit)	“ed” > “ey”, “madde”
eg (e, i, ö, ü, e ile)	g	egdi = idg (eğdi) ög = gö (öğ, düşünce)	“eğri”
ek, ke (e, i, e ile)	k	keldi = ixk (geldi) ekdi = idk (ekti)	“ek”
el (e, i, ö, ü, e ile)	l	elig = gl (el) ölüg = glö (ölü)	“el” > “elemek” ?
en (e, i, ö, ü, e ile)	n	neñ = Xn (neñ, şey)2 sen = ns (sen, 2. tekil kişi)
er (e, i, ö, ü, e ile)	r	erinç = ,r (erinç, hakkaten) erdi = idr (idi, ekfiil geçmiş zaman)	“er”, “adam”, “erkek”
es, se (e, i, ö, ü, e ile)	s	süñü = üXüs (süngü) sebig = gbs (sevgi)	“süngü”, “mızrak” ?
et, te (e, i, ö, ü, e ile)	t	tiz = zit (diz) tedi = idit (dedi, söyledi)	“te”, “diziñ biri”, “ayakta tutan, destek”
ey, ye (e, i, ö, ü, e ile)	y	yer = riy (yer) yedi = idy (yemek yedi)
ök, ük, kö, kü (ö, ü ile)	w	köök = wök (gök) yük = wy (yük, ağırlık)
iç, çi (i ile)	q	içdi = idq (içti) elçi = qli (elçi)	“iç” “dış karşıtı”

 2 “ne?” sözcüğü, Türkçede /n/ ile başlayan tek sözcüktür (türevleriyle birlikte).

Kalın Ünsüz Heceler

Ses/hece değeri	Damga	Örñekler	Tek başına añlamı
ab, ba (a, ı, o, u ile)	B	bakırdı = iDRKaB (bağırdı) bagır = RGB (bağır, ciger, karın)	“ab” > “av”
ad (a, ı, o, u ile)	D	adırdı = iDRD (ayırdı) adak = KD (ayak)	“ad” > “ayrı”
ag (a, ı, o, u ile)	G	ag = GA (ağ, acı) ag = G (ağ, aralık)	“ağ”, “aralık”
ak, ka (a ile)	K	akardı = iDRKa (ağardı, beyazladı) akdı = iDK (aktı)	> “akmak”
al (a, ı, o, u ile)	L	aldatdı = iDTDLA (aldattı) aldı = iDL (aldı)	> “almak”
an (a, ı, o, u ile)	N	ana = aN (anne) anuk = WNa (hazır)	> “anmak”
ar (a, ı, o, u ile)	R	artuk = WTR (artık, kalan, fazla) ardı = iDRA (ardı, gezdi tozdu, dolaştı)	> “artmak” (çoğalmak)
as, sa (a, ı, o, u ile)	S	saban = NBS (saban) sadı = IDAS (saydı, düşündü)	> “asmak”
at, ta (a, ı, o, u ile)	T	atladı = IDALT (atladı, at bindi) atladı = IDALTA (ad verdi, adlandırdı)	“at”, “beygir”
ay, ya (a, ı, o, u ile)	Y	yaltuz = zxY (yıldız, yaldız, parlak) yalıñ = XLAY (yalıñ, tek başına)	“ay”
ok, ko, ku, uk (o, u ile)	W	oklug = GLW (okluk, ok konulan kılıf) okıdı = IDIWO (okudu, çağırdı)	“ok”
ık, kı (ı ile)	Q	kildı = IxIQ (kıldı, yaptı) balık = QLB (şehir)
aş, şa (a ile)		baş = B (baş) baş = aB (arka)	> “aşık” (geçit)
ot (o ile)		ot = (ot, yeşillik) ot = O (od, ateş)	"ot", "yeşillik"

Ünsüz Sesler

Ses/hece değeri	Damga	Örñekler	Tek başına añlamı
c, ç, j	ç	açıkdı = IDQça (acıktı) açık = Qç	> “aç-” (açmak)
nç, nc	_;_	anca = a; (anca, ancak, öylece) kenç = ;k (genç)
lt, ld	x	aldı = ix (aldı) boldı = ixoB (oldu)	“alt”
m	m	monçuk = W;om (boncuk) emçi = qm (emçi, eczacı)	“em”, “ilaç”
ñ, nğ, ng	X	teñri = irXt (Tañrı, Allah) añladı = IDALX (añladı)	“eñ” “en, pekiştirme zarfı”
ny	:	Tonyukuk = WW:ot (Tonyukuk, bir ad)
p	p	apa = ap (dede) opdı = IDpo (yuttu)	“ap”, “hayır, değil”
ş	þ	ış = þi (iş) kiş = þiQ
nt, nd	,	anda = a, (onda) kilındı = I,LIQ (kılındı, yapıldı)	“ant”
z	z	Azdı = Idza (azdı, yoldan saptı) azrak = Krz (az bulunan, nadir)	“az”, “çok karşıtı”

belgesi-2346