ÖRTÜ (KORUMA) EPİTELİ
Örtü epiteli diğer tür dokulardan oluşmuş olan organların iç ya da dış yüzlerini örterek bu organları fiziksel ve kimyasal etkenlere karşı korur. Epitel dokusunda hücrelerarası aralıklar dardır.
Hücrelerarası aralık hücre örtüsü maddesi(Glikokaliks) içerir. Glikokaliksi büyük ölçüde karbohidrat molekülleri oluşturur. Bu moleküller elektron mikroskopta ince ufak filamanlardan oluşmuş keçemsi yapıda görülürler. Hücre örtüsünü oluşturan maddeler Golgi kompleksinde sentezlenerek hücre dışına verilirler. Bu örtü hücrelerin sıkıca birarada tutunmalarını sağlar. Bu örtü tüm yüzlerinden epitel hücrelerini çevreler.
Epitel hücrelerinin sitoplazmasında ayrıca dayanıklılığı sağlayan, hücre içi iskelet görevi gören, özellikle çok katlı yassı epitelde tonofilamanlar bulunur. Ayrıca mikrovilluslu epitellerde özellikle ince bağırsağın tek katlı prizmatik epitelinde apikal yüzeyin hemen altında epitelinde apikal yüzeyin hemen altında sitoplazmada bir ağ sistemi terminal ağ da bu işlevi görmektedir. Bu ağın emilimde de işlevi vardır. Bu ağda aktin ve spektrin molekülleriyle intermediyer(ara) filamanlarda bulunur. Epitel hücrelerinde ayrıca ince sitoplazmik mikrofilamanlar da vardır. Bunlar emilim ve salgı yapan hücrelerde görülürler ve bu işlevlerde rol oynarlar.
Epitel hücreleri yapıları ve işlevleri yönünden kutuplaşmış hücrelerdir. Epitel hücrelerinin üç yüzleri vardır:
Apikal( Üst ) yüz
Yan(Lateral) yüz
Bazal(Alt) yüz
Apikal(Üst) yüz: Dış ortama ya da bir vücut boşluğuna bakan yüzdür. Bu yüz iyon kanallar, taşıyıcı proteinler, hidrojen, ATPase, glikoproteinler ve hidrolitik enzimlerden zengindir. Apikal yüzde çok sayıdaki işlevlerin yerine getirilmesi için özel yüzey farklanmaları bulunur.
Bunlar; mikrovilluslar, silyalar ve stereosilyalardır.
Mikrovilluslar :Parmak biçimli plazma zarı uzantılarıdır. İçte 20-30 adet paralel seyirli aktin flamanı kapsarlar. Aktin flamanları miyozin flamanlarıyla etkileşerek mikrovilluslara şişip daralma hareketi yaptırırlar. Bu, madde geçişiminde pompa işlevi görür. Mikrovilluslar emilim ve madde alışverişi yapan epitellerde iyi gelişmiştir.
Kinosilyalar: Solunum ve kadın genital yolları epitellerinin apikal yüzlerinde hareketli yüzey farklanmalarıdır. İç yapıları 9 çift dairesel ve 2 tek merkezi mikrotubulustan oluşmuştur. Bu yapıya aksonem denir. Çevrede yerleşik mikrotubuluslar sentriyol yapısındaki bazal cisimcikten çıkarlar. Merkezde olanlar bazal cisimciğe ulaşamazlar.
Stereosilyalar: Epididimis ve iç kulakta kohleanın duyu kıl hücrelerinde bulunan hareketsiz, dallanan ve mikrovillus iç yapısına benzer yüzey farklanmalarıdır. Aktin flamanları içerikli bir öze sahiptirler.
Yan(lateral) yüz: Epitel hücrelerinin yan yüzlerinde birbirlerine tutunmalarını sağlayan özel bağlanma yapıları vardır. Bunlar apikalden bezale doğru:
Engelleyici birleşim yerleri
Sabitleyici birleşim yerleri
İletişim sağlayan birleşim yerleridir.
Engelleyici Birleşim(bağlantı) Yerleri: sıkı bağlantı-zonula okludens ya da Tight junction olarakta adlandırılır. Tek ve çok katlı epitel hücreleriyle, bez epitel hücreleri arasında 10nm genişlikte, hücre örtüsü maddesi içeren bir aralık bulunur. Aralık boyunca komşu hücre zarlarının dış katları bu aralığa çıkıntı yaparak yer yer birbirleriyle kaynaşırlar ve aralığı tamamen kapatırlar. Böylece maddeler lumenden hücreler arasına giremez. Hücre yüzeyine yönelirler. Bu tür bağlantı hücreleri kuşak(kemer) gibi sarar.
Sabitleyici Birleşim Yerleri: Hücre-hücre ya da hücre bazal lamina yapışmasını sürdürmede işlev görürler. Bu tür birleşim yerleri iki türdür:
Zonula adherens(ara bağlantı)
Makula adherens(desmosom)
Zonula adherens(ara bağlantı): Hücreleri kuşak gibi sarar. Bu bağlantıda hücre zarları kaynaşmaz. Arada 15-20nm’lik bir aralık kalır. Aralık glikokaliks ve siyalik asitten zengindir. Terminal ağdan uzanan komşu hücrelerin aktimn flamanları zonula adherensde hücre zarına ulaşıp, dirseklenerek sitoplazmaya dönerler.
Zonula adherensler kalp kası hücreleri arasında özel olarak Fasiya adherens olarak adlandırılır, yerel bağlantılardır. Hücreleri kemer gibi sarmazlar.
Makula adherens(desmosom): Hücrelerarası aralık genişliği 25-30nm kadardır. Aralık adezyon molekülleri ve filamentöz yapılarla doludur. Zarların sitoplazmaya bakan yanlarında yoğun plaklar(tutunma-bağlantı) komşu hücrelerde karşılıklı gelecek şekilde yerleşirler. Yoğun plağa sitoplazmadan kasılmayan tonofilamanlar gelir. Burada ya dirseklenerek sitoplazmaya dönerler ya da hücre zarına koşut seyrederler.
İletişim sağlayan birleşim yerleri:
Nekzus(Oluklu bağlantı-Gap junction):Hücrelerarası iyonların ya da sinyallerin moleküllerin hareketine izin vererek komşu hücreleri elektiriksel ve metabolik olarak biraraya getiren bağlantı birimleridir. Hücrelerarası aralık 2-3nm kadardır. Burada konnekson denilen porlar(geçiş) bölgelri bulunur. Komşu hücrelerdeki konnkesonlar karşılıklı gelerek birbirleriyle ağızlaşırlar ve kapalı, kanal biçimli geçiş bölgelri yaparlar.
Nekzuslar elektriksel uyaranların hücreden hücreye geçmesini sağlar. Nekzusların uyartı iletimi hücreden hücreye iyon aktarımıyla olur.
Lateral uzantılar(İnterdigitasyonlar): madde iletimi çok olduğu bağırsak, böbrek gibi organ epitellerinin yan yüzlerinin alt(bazal) bölümlerinden izlenen parmak kenetlenmesine benzeyen uzantılardır. Bağlama işlevi yanında madde geçişiminde, özellikle hücre dışına madde verilişinde işlevleri vardır.
Hemidesmozomlar(yarım desmozomlar): Hücre alt yüz zarının bazl laminaya tutunmasını sağlarlar. Yoğun plak yarımdır. Tonofilamanlar bu plağa girip, kancalanarak sitoplazmaya geri dönerler.
Bazal Yüz: Türü ne olursa olsun bütün örtü epitelleri bir bağ dokusuna oturu. Bu iki doku arasında bazal membran olarak adlandırılan bir yapı bulunur. Damarsız olan epitel dokusu bu yolla altındaki bağ dokusundan diffüzyonla beslenir.
Bazal membran iki kattan oluşmuştur.
a-Bazal lamina
b-Retiküler lamina(Lamina fibroretikülaris)
a-Bazal lamina:2 katman halindedir.
Lamina rara(Lamina lusida); Epitel hücrelerine bakan taraftadır. 50nm kalınlığında, şeffaf ve renksizdir.
Lamina densa; Retiküler laminaya bakan katmandır. 50nm kalınlığında ve elktron yoğun olarak görülür.
b-Retiküler lamina: Oldukça kalın bir katmandır. Fibroblastlar, Tip I ve Tip III(retiküler lif) kollagenden oluşmuştur. Retiküler lamina bazen bulunmayabilir. Membran PAS(kırmızı) ve gümüşleme(siyah9 boyanmalrıyla izlenebilir.
ÖRTÜ EPİTELİNİN SINIFLANDIRILMASI
Epitel dokusu hücre katı sayısına, hücrenin şekline ve apikal yüzde özel yüzey farklaşmalrı içerip içermediğine bakılarak tiplere ayrılır:
Tek katlı örtü epiteli
1. Tek katlı yassı örtü epiteli
2. Tek katlı kübik örtü epitel
3. Tek katlı prizmatik örtü epiteli
Basit tek katlı prizmatik
Kinosilyalı tek katlı prizmatik
Çizgili kenarlı(mikrovilluslu)tek katlı prizmatik
Yalancı çok katlı örtü epiteli
1. Basit yalancı çok katlı örtü epiteli
2. Kinosilyalı yalancı çok katlı örtü epiteli
3. Stereosilyalı yalancı çok katlı örtü epiteli
Çok katlı örtü epitelleri
1. Çok katlı prizmatik örtü epiteli
Basit çok katlı prizmatik
Kinosilyalı çok katlı prizmatik
2. Çok katlı yassı örtü epiteli
Keratinizasyon gösteren çok katlı yassı
Keratinizasyon göstermeyen çok katlı yassı
3. Çok katlı kübik örtü epiteli
4. Çok katlı değişici(Transisyonel) örtü epitelyum
belgesi-378
